G'oyalar va soyalar

2022-10-10 09:06:23 ​​Канал номи нима учун "Ғоялар ва соялар"?
Бу Платоннинг "Давлат" асаридаги "Ғор" ҳикоясига аллюзиядир. Платондаги ғоя ва соя жуфтлиги инсониятнинг келгуси тафаккури тарихида муҳим ўрин тутган. Бу ерда ғоядан мурод борлиқдаги ҳар бир нарсанинг идеал образи, абстракт, ўзгармас моҳияти ва лойиҳасидир. Платоннинг фикрича, ғоя ҳатто моддий нарсаларнинг ўзидан ҳам аввал мавжуд бўлган. Ҳақиқий билиш ўзгарувчан ҳодисаларни эмас, улар ортидаги ғояни билишдир (буни заруриятни, қонуниятни англаш деб ҳам тушуниш мумкин). Бу ғоя математик ҳақиқатнинг айнан ўзи. Математик ҳақиқат ўзгармас, идеал, барча "соя"лар унга мувофиқ келади. Унинг ҳақиқатлиги шу қадар мутлақки, ҳеч қачон ўзгармайди ва барча нарса унинг соясидир. Биз кузатиб, кўриб турган дунё ана шу ғояларнинг соясидир. Бу энди Платоннинг қараши.

Ана шу ғоялар ва сояларни янада тушунарлироқ ифодалаш учун бошқа мисолларни келтираман:

Ғоя - тушунча, соя у ифода этган предмет.
Ғоя - назария, соя - тажриба (фанда)
Ғоя - рационализм, соя - эмпирицизм (эпистемологияда)
Ғоя - онг, соя - материя (онтологияда)
Ғоя - реализм, соя - номинализм (схоластикада)
Ғоя - руҳ, соя - жисм (динда)

Умуман олганда ғоя-соя жуфтлиги, улар ўртасидаги кураш, қай бирининг бирламчилиги ҳақидаги баҳслар ҳозир ҳам бор. Физикани сояга устунлик беради дейишимиз мумкин, аммо у ҳам соядан узоқлашиб, ғоявийлашиб боряпти. Математика тамоман ғоядир. Айрим фанларда соя биринчида туради. Хуллас, бир ғоя кучаяди, бир соя.

Ғоялар ва соялар ортида ҳикмат кўп.

@khurshidyuldosh Ochish/sharhlash

2022-10-08 12:59:20 Бурқа ҳақидаги постимдан кейин эътирозлар ёзилди. Бу эътирозлардан энг кўп такрорлангани одамнинг нима кийиши унинг шахсий ҳуқуқи эканлиги ҳақидадир. Иронияни қарангки, бурқани ана шу асосда, яъни шахсий ҳуқуқ-ку бу деб, ҳимоя қилаётганларнинг айримлари аёлларнинг очиқ-сочиқ юришини шахсий ҳуқуқи деб ҳисобламайдиган диндорлардир. Майли, бу диссонансни ечишни уларнинг ўзига қолдираманда, бурқа нима учун жамиятда шахсий ҳуқуқ доирасига кирмаслигини яна бир бор таъкидлайман.

Аввало бир нарсани аниқлаштириб олайлик, шахсий ҳуқуқ чексиз бўлмайди. Ҳатто мулкка эгалик ва мулкни тасарруф этишни қадрият ҳисоблайдиган либерализм ҳам мулк ҳуқуқини айрим масалаларда чеклайди. Масалан, сиз қулга эгалик қила олмайсиз. Чунки бу ҳуқуқ либералликнинг бошқа бир қадриятини бузади. Яъни ўзгалар эркига тажовуздир. Сиз ўзингизнинг шахсий пулингизга қул сотиб ололмайсиз. Яъни ўз мулкингизни эркин тасарруф қила олмайсиз. Яна сиз қуролга эгалик ҳам қила олмайсиз. Наркотик сақлай олмайсиз, ўзингизда борини сота олмайсиз. Бугун булар жуда экстремал ҳолатлар бўлиб кўринса ҳам, қачонлардир оддий ҳол ҳисобланган. Шахсий ҳуқуқлар доим ижтимоий муносабатлар нуқтаи назаридан чекланади.

Мен кийимга қўйиладиган шахсий ҳуқуқни унинг одамни жамиятда анонимга айлантириш чегараси билан белгиладим. Чунки ижтимоий муносабатларнинг мавжудлиги шахсларнинг бир бирларидан яширинмаслиги ва ўзаро ишончи билан белгиланади. Қайтараман, бу ерда гап бурқа ҳақида эди, бизда ҳижоб деганда тушуниладиган кийим ҳақида эмас. Ҳижобдаги аёл бемалол ижтимоий мулоқотга киришиши, жамиятда ўз ўрнига эга бўлиши мумкин. Аммо бурқа аёлларни алоҳида изоляциядаги синфга айлантиради.

Яна бир эътироз, унақалар кам ва жиддий оқибати бўлмайди дейишди. Мен бурқанинг нормага айланиши оқибатлари ҳақида гапирдим. Ҳозир нормада эмас, табиийки, менинг гапларим тушунарсиздек бўлиб кўринади. Дейлик, ҳар учта аёлдан биттаси бурқада бўлиши, ишонаверинг, жуда катта ижтимоий ўзгаришга сабаб бўлади. Мингдан битта аёлнинг бурқада юриши, кўп нарсани ўзгартирмайди, табиий.

Бошқалар қанақа билмадим-у, мен қаршимда тим қора кўзайнакли бегона одам турган бўлса (эски танишлар мустасно), гаплашолмайман. Айниқса, у билан бирор нарсани келишаётган бўлсам. Бундай вазиятда уни танишга, ким билан гаплашаётганимни билишга ҳақим бор. Унинг кўзойнак тақиш ҳуқуқи менинг ана шу ҳақимни бузиши мумкин эмас. Ана шу ерда унинг шахсий ҳуқуқи менинг ҳуқуқим билан тўқнашади ва ўз чегарасига етади. Бунақа вазиятда тушунган одам кўзойнакни ечиб қўйиб гаплашади.

Мен қайси нуқтаи назардан бурқа ижтимоий муносабатларда шахсий ҳуқуқ доирасидан чиқишини тушунтира олдим, деб умид қиламан. Агар аёллар ижтимоий муносабатларга киришмайди, уйда ўтиради, ишламайди дейилса, унда эътироз йўқ. Гап ижтимоий муносабатлар ҳақида эди.

Яна бир гап, мен бурқани ёқтирмаганим учун ёзганим йўқ бу гапларни. Мен ёқтирмайдиган жуда кўп нарсалар бор. Аммо улар ҳақида ёзаётганим йўқ.

Афсуски, нима демоқчи эканлигингни яхши тушунмасдан эътироз билдиришлар кўп. Фақат бу постим учун эмас.

@khurshidyuldosh Ochish/sharhlash

2022-10-07 18:08:28 Axloqiy dilemmalarni fikriy eksperiment qilish haqida avval ham yozgan edim. Texnikani sun’iy aql boshqaradigan davrga kirib borar ekanmiz, ayrim axloqiy qarorlarni sun’iy aql qilishi kerak bo‘ladi. Ana shunda turli dilemmalarni, hayotda uchramaydigandek ko‘rinadigan holatlarni hal qilish zarur bo‘ladi.

Bir singlim o‘zi yurar avtomashinalarning aqli qanday qaror qabul qilishi kerakligi haqida o‘yinsifat dasturni ko‘rsatdi. Qiziq ekan. Inglizchani biladiganlar bir o‘ynab, natijalarini bo‘lishsinchi, ko‘pchilik qanday tanlovni istashini ko‘ramiz.

https://www.moralmachine.net/ Ochish/sharhlash

2022-10-07 13:05:51 Libos shaxsni yashirmasligi kerak

https://wp.me/p4N5ev-8F Ochish/sharhlash

2022-10-06 19:08:45 "1984"ни ўқиганда мана бу жиҳатларга эътибор берганмисиз:

- Катта оға ҳеч кимга ўзини кўрсатмайди. Уни ҳеч ким кўрмаган.
- У ўлмайди, у доим мавжуд бўлган. Бу ҳақда ҳеч ким савол бермайди.
- Одамлар ўз ҳаётларидаги барча яхши нарсалар ундан деб билади, унга шукр қилади, ҳамд айтади.
- У ҳар ерда ҳозир.
- У ҳамма нарсани кўриб туради.
-У одамларнинг фақат жисмини эмас, руҳини ҳам бошқаради.
- У ниманики ҳақиқат деса, тамом, ўша ҳақиқат. Ҳақиқат ақлларда эмас, Катта оғанинг сўзидадир.

- Катта оғанинг рақиби бўлмиш Голдстейн ҳам ўзини кўрсатмайди. Уни Катта оғадан бошқа ҳеч ким кўрмаган.
- Катта оға ва Голдстейн аввал-бошда битта лагерда бўлган.
- У қачон туғилган, ўлганми-йўқми ҳеч ким билмайди.
- У барча кўнгилсизликлар сабабчисидир. Одамлар унга лаънат ўқийди; телевизор экранида у ҳақда гапиришса, экранга қараб, қўлига тушган нарсани улоқтирадилар.
- У ҳам ҳар ерда ҳозир ва одамларни йўлдан уриш пайида.
- Сиз уни кўрмаслигингиз, у билан гаплашмаслигингиз мумкин. Аммо у сизнинг онгингизни бошқариб, сиздан ўз ёвуз нияти йўлида фойдаланади. Унинг найрангларидан Катта оғага сўзсиз итоатгина асрайди.

Оруэлл тоталитар тузумлар ҳақида ёзган, албатта. Аммо тоталитар тузум фақат коммунистик ва нацистик тузумлар деб ўйлаган одам янглишади. Катта оға ва Голдстейн инсонларни минг йиллардан буён қўрқув ва умид орасида ушлаб турадиган икки кучдир. Бу икки қаҳрамон ҳам дунёвий, ҳам диний мафкураларда учрайди. Менимча тушундингиз. "1984" биз тушунгандан кўра кенгроқ масалаларни қамраб олади. Табиий, муаллиф буни назарда тутган бўлиши шарт эмас. Ҳар сафар шайтонга лаънат ўқиётганда буни эсланг.

@khurshidyuldosh Ochish/sharhlash

2022-10-06 08:53:38 ​​Хабарни текшириш

Журналистикада бирор воқеа ҳақида хабар берилса, “бир-биридан мустақил манбалар тасдиқлади” деган ибора ишлатилиб туради. Бу хабарнинг ишончлилик даражасини кўрсатувчи мезонлардан бири сифатида кўрсатилади. Шундай албатта. Аммо бу кўп ҳолларда алдамчи бўлиши ҳам мумкин.

Фараз қилайлик, бирор воқеа ҳақида сиз иккита бир биридан мустақил, бир-бирини танимайдиган манбадан (улар одам, ФБдаги профил, сайтлар ёки каналлар бўлиши мумкин) маълумот олдингиз. Уларнинг бир-бирига боғлиқ эмаслиги, бир-бирини танимаслиги шубҳасиз ҳам дейлик. Аммо бу манбалар умумий бошқа бир манбадан олган бўлиши мумкин. Ана шу умумий манбани топиш энг қийини бўлади. Чунки манбалар кўпинча ўз манбасини ошкор қилмайди.

Мана бу чизмада, дейлик, сиз бир бирини мутлақо билмайдиган, бир-бири билан учрашмаган С1 ва С4 манбадан маълумот олдингиз дейлик. Улар яна бир бирини танимайдиган В1 ва В2 манбадан олган. Сиз шу ерда текширувни тўхтатсангиз, маълумотингиз хато чиқиши эҳтимоли ортади. Чунки бу гўёки “бир-биридан мустақил” манбалар бераётган маълумот қандайдир ҳеч ким танимайдиган ёки шахси сир, шубҳали А манбадан чиққан бўлади. Агар бу гаплар миш-миш кўринишини олиб улгурса, “бир-биридан мустақил” манбалар сони кўпайиб кетади ва ушбу мезоннинг аҳмияти мутлақо йўқолади.

Манбаларнинг бир-биридан мустақил бўлиши кераклиги талаби, манбалар бирор воқеага бевосита гувоҳ бўлган ва шу ҳолида бир-бири билан келишиб олиши эҳтимоли бўлмагандагина ўринлидир.

@khurshidyuldosh Ochish/sharhlash

2022-10-05 10:14:39 Ijtimoiy tenglik yaxshi narsa, ammo qanday tenglik? Odamlar qashshoqlikda, jaholatda, qullikda ham teng bo'lishi mumkin. Qonunlar hammani birdek qulllikda tutishi ham mumkin. Bu ham tenglik.

Yoki siyosatning zerikarliligi o'sha mamlakatda barqarorlik borligidan darak beradi. Bu barqarorlik qullikdagi barqarorlikmi yoki erkinlikdagi barqarorlik, bunisi boshqa masala.

So'z erkinligi ham yaxshi narsa. Ammo qanday so'z erkinligi? Fikr bildirish erkinligimi? Tanqid erkinligimi? Manipulatsiya qilish erkinligimi? Aldov va tuhmat erkinligimi?

Hech bir qadriyat alohida holatda barchaga birdek baxt keltiravermaydi. Chunki alohida qadriyat hukmronligi absolutizmdir. Har qanday absolutizm xavfli. Ochish/sharhlash

2022-10-04 22:05:18 Юқоридаги постга қўшимча. Мана Иммануил Кантни (1724-1804) олайлик. Унинг бутун фалсафий проекти инсон онги қандай қилиб ўзаро боғланмаган, тартибсиз фактлар орасидан тартиб излайди, бу жараён қандай кечади, фактларни тартибловчи концептуал аппарат қандай ишлайди каби масалалардир. Мен учун қизиқ жиҳат, ана шу концептуал аппаратнинг ўзини тўғрилигини қандай текшириш масаласидир. Уни экспериментал текшириш баҳсли. Чунки ҳар қандай эксперимент фактларни аниқлашга ва уларнинг талқинига асосланади. Талқин эса концептуал аппарат маҳсулидир.

Кантнинг ана шу тренсендентал фалсафаси ривожланиб, постмодернизмгача ўсиб келди. Мишель Фуко (1926-1984) Кантнинг фалсафасининг оёғини осмондан қилиб, унга тескари масалани қўяди: Қандай қилиб бизга зарурий (қонуний) бўлиб кўринган нарса аслида номуқаррар, тасодифий (contingent) эканлигини биламиз? Яъни зарурийликнинг ўзи иллюзия бўлиши мумкин. (Заруриятнинг ўзи чекли фактлар умумлашмаси эканлиги Дэвид Ҳюмда ҳам бор. Бу масала индуктив методнинг танқидига олиб боради.) Бу жуда жиддий ўзгариш. Бу умуман фанга қарши постмодернистик танқидлардан бирини пайдо қилган. Фуконинг бу нуқтаи назари ижтимоий фанларга кучли таъсир қилган. Масалан, биз инсоннинг бирор характерини ёки бирор ижтимоий тартиботни табиий деб биламиз. Фукодан келиб чиқилса, у табиий эмас, балки шунчаки конструкция ёки онг яратган иллюзия бўлиши мумкин.

Кантга таянилса, инсон онги тартибсиз борлиққа “тартиб беради”. Аммо унинг тўғрилиги тажриба тасдиқлайдиган даражагача боради. Ундан у ёғи ақл чегарасидан ташқаридадир. Кант аслида ақлнинг ўзига танқидий қараган, унинг кучи ва чегарасини аниқлашга уринган. Фуко эса ана шу “тартиб берувчи” ақлни ижтимоий дискурснинг маҳсули деб билади. Кант учун ақл универсал ва ўзгармас, Фуко учун ўзгарувчандир.

Бу ерда Фукога Кант таъсир қиляпти, аммо хулоса унинг тескариси ва мутлақо бошқача таълимот туғиляпти.

Хуллас, китобини ўқиш керак. Узуқ-юлуқ айтиб ташладим. Ochish/sharhlash

2022-10-04 21:28:56 Фалсафий матн юқори даражадаги абстракция ҳисобланади. Классик фалсафий китобларни ўқисангиз, асосан тушунчалар, концепциялар, уларнинг таърифлари, ўзаро алоқалари, мантиқий ривожланиш, изчиллик ва хулосаларни кўрасиз. Уларда кундалик ҳаётдан мисоллар жуда кам учрайди.

Шунгами, фалсафий асарни ўқиш кўпчилик учун зерикарли, камига кучли диққат талаб қилувчи машғулотдир. Ана шу жиҳати билан фалсафий матн метаматикага ўхшайди. Биринчидан, абстракция, иккинчидан, қаерда қўлланиши китобнинг ўзида мисоллар билан тушунтирилмайди. Математика дарсларида, айниқса, чуқур кириб борганингиз сари кўплаб формулалар, тенгламалар, масалалар қаерда, нима учун қўлланиши айтилмайди. Математикнинг ўзи ҳам билмайди баъзида. Аммо ҳисоб китоблар тўғрилигини билади. (Математиклар орасида файласуфлар кўп бўлгани бежиз эмас.) Фалсафий асар ҳам шунга ўхшаш мисолларсиз абстракциялардир. Аммо тушунган одам қаерда қўлланишини, дунёқарашнинг қайси жиҳатларини тартибга солишини билади.

Аксар классик фалсафий асарлар бир бутун ва изчил бўлгани учун орасидан алоҳида бир гапни ажратиб афоризм сифатида олиш қийин. Контекстдан юлингани учун унинг маъносини кўпчилик нотўғри тушуниб қолади. Масалан, Декартнинг “Фикрлаяпман демак мавжудман” деган ўша машҳур гапини фикрлаб яшашимиз керак экан, деган маънода талқин қилишади. Ваҳоланки, буни Декарт ўзидаги скептикликка қарши аргументларининг хулосаси сифатида айтган ва китобни ўқимаган одам буни тушунмайди. Ёки Кантнинг “Тажрибасиз ақл бўшдир, ақлсиз тажриба кўрдир” мазмунидаги гапини ҳаётий тажриба ақлни бойитади маъносида жўнгина талқин қилишганига гувоҳ бўлганман. Ваҳоланки бу гапнинг ҳаётий тажрибага алоқаси йўқ, балки эмпирицизм ва рационализм ўртасидаги баҳс контекстида тушунилиши керак ва буни ҳам китобини ўқимасдан англаш қийин. “Соф ақлнинг танқиди”ни тушуниб ўқиш эса кўпчилик учун гўр азоби. Аммо бу асар охирги икки асарда Ғарбда пайдо бўлган кўплаб турфа хил фалсафий таълимотларнинг бошида туради. Ҳатто бир-бири билан чиқишмайдиган позитивизм ва постмодернизм учун ҳам.

Ницше, Спиноза каби бир қарашда афоризмлар йиғиндисидек кўринадиган китоблар ёзган файласуфлар ҳам бўлган. Аммо, дейлик, Ницшенинг умумий қарашлари манзарасини билмаган одам ўша алоҳида афоризмларни тўғри тушуниши қийин. Сабаби яна ўша гап – бу китобларда мисоллар жуда оз келтирилган.

Шунинг учун жиддий фалсафий асар ўқишга аввало қизиқиш, сабр ва диққат керак бўлади. (Эҳтимол, қобилият ҳам керакдир.) Аввал-бошда кўп нарса тушунарсиз туюлади ёки хато тушунилади. Аммо бир калити топиб олинса, эврика лаҳзаси келади. Асардан асарга ўтганингиз сари инсоният тафаккурининг нақ 2.5–3 минг йиллик тафаккури ландшафти намоён бўла бошлайди. Ўзингиз ва дунёқарашингиз, қадриятларингизу эътиқодингиз ушбу ландшафтнинг қай бир пучмоғида турганини, ким сизга қўшни, ким узоқ, ким яқинлиги, ким қариндошлиги, ким аждодингиз эканлиги, ким амакиваччаю холаваччангиз экани намоён бўлади. (Марксизм ва нацизм амакивачча эканини тушуниш учун немис классикларини ўқиш керак. Баъзида битта фалсафий таълимотнинг икки жиҳати ёки талқини алоҳида ривожланади ва ўзаро рақиб таълимотларга айланади.) Аввал бошда навигациянгиз хато ишлаши мумкин, аммо борган сари аниқлашиб боради. Баъзилар дунёқараши ушбу ландшафтнинг аниқ бир жойида эмаслиги, балки тарқоқ, ҳатто қарама-қарши қутбларга туриб қолганини кўради, диссонанслар қизил чироқ бўлиб ўзидан белги бера бошлайди.

Мен ҳақиқий фалсафий асарлар ва уларнинг сифатли ёзилган тафсирларини назарда тутяпман. Ҳозир аслида псевдодиний ва псевдоилмий бўлган, аммо фалсафий деб аталган китоблар ҳам кўпайган. Қандайдир чўпчаклар, мифларни ҳам метафизика деб аташ урф бўлди. Ochish/sharhlash

2022-10-04 15:20:01 РУҲИЙ КАСАЛЛИК ВА СОҒЛОМЛИК

Руҳий соғломлик ва руҳий касалликни, феълий эксцентриклик ва феъли нормалликни бир биридан фарқлашда айрим ҳолларда тегишли жамиятда нима нормал деб қабул қилингани муҳим роль ўйнайди. Ниманинг нормал деб қабул қилиниши эса ўша жамиятдаги маданият, қадриятлар, эътиқодлар билан боғлиқ. Фараз қилайлик, агар бирор жамиятда яланғоч юриш нормал ҳисобланса, у жамиятдаги одамлар "эксгибиционизм" (жинсий аъзосини бегоналарга кўрсатишга бўлган майл ва унинг хуруж қилиши) деган нарса борлигини ҳеч қачон билмайди, билса ҳам буни нормал ҳисоблайди. Яъни ҳеч ким бундай инсонларни жинни демайди. Ёки бирор жамиятда кўринмас мавжудотларга ишонч жуда кенг ва чуқур тарқалган бўлса, аксар шизофрениклар касал ҳисобланмаслиги, балки уларга алоҳида мақом берилиши мумкин. Яъни бу ерда ким аслида руҳий касал ёки нонормал эканлигини жамиятдаги маданият ҳал қиляпти.

Бу билан руҳий касаллик объектив равишда мавжуд бўлолмайди демоқчи эмасман, балки бу масала табиий асосга эгалик ва социал конструкиялар ўртасидаги баҳсли масала эканлигини айтмоқчиман. (Социал конструкциялар ҳақидаги ютуб чиқишимда шу масала ҳақида гапиргандим. Психология сиёсий мафкуралар таъсирига осон тушиши мумкин.)

Бу ерда муҳим жиҳат биз нонормал деб ҳисоблаган нарса чиндан шундайми ёки йўқлигини ажратишда эҳтиёткор бўлишимиз кераклигидир. Чунки, баъзида маданиятимиздаги турли стереотипларни шунчаки такрорлаётган ва буни объектив баҳо деб ҳисоблаётган бўлишимиз мумкин.

Бизнинг жамиятимиздаги қайси қадриятлар қай бир руҳий касалликни яшираркин ва яна қайси соғлом ҳислатларни руҳий касаллик деб кўрсатаркин а? Баъзида бутун жамиятдаги маданиятнинг ўзи аслида касал бўлиши ва бу жамиятда соғлар касал ҳисобланиши ҳам мумкин. Ochish/sharhlash