2023-04-16 19:57:43
Frenk Kaupervud – qat’iyatli timsoh.Teodor Drayzer bilan uning “Sarmoyador” romani orqali tanishdim. Aslida roman nomini o‘zbekchada “Moliyachi” deyishsa to‘g‘riroq bo‘lur edi. Drayzerni o‘qiyotganimda xuddi avvaldan tanish sevimli yozuvchilarimdan birini o‘qiyotgandek his etdim o‘zimni, demak, ushbu adib oldingi klassik yozuvchilarning uslublarini yaxshi o‘zlashtirgan va aftidan kuchli yozuvchi ekanini har bir satrida namoyon eta olgan.
Asarning bosh qahramoni Frenk Aljernon Kaupervud bolaligidan hech qanday qiyinchilik ko‘rmay, to‘qchilikda katta bo‘lgan. Otasi Henri Uortington Kaupervud mo‘jazgina bank xizmatchisi, keyinchalik bank boshqaruvchisi lavozimigacha ko‘tarilgan. Frenk o‘smirligidanoq oilasi va atrofdagilar ta’siri ostida savdogarlik, birja o‘yinlari haqida tasavvurga ega bo‘lgan edi. Kunlardan bir kuni yosh Frenk akvariumdagi qisqichbaqa kalmarni bir necha kun davomida asta-sekin yeb tugatganini guvohi bo‘ladi. Bu voqea, aytish mumkinki fojea uning xotirasida bir umr qoldi va ko‘p narsani tushunishga imkon beradi: hayotda kuchlilar kuchsizlar hisobiga yashaydi. Lekin haqiqatdan ham shundaymi?
Kommunist bo‘lgan Teodor Drayzer kapitalist ruhiyatiga nazar tashlaydi, tabiatdagi hayot uchun bo‘lgan ayovsiz kurashni tabiat qonuni o‘laroq kapitalizmning ham tabiatga muvofiq ekanligini uqdiruvchi tezisni uning mazkur asari yer bilan yakson qilishga qodir bo‘lganmi? Menimcha, ha. Asar boshdan oyoq kapitalizmga nafrat bilan yo‘g‘rilgani seziladi. Balki shuning uchun ham bo‘lsa kerak, roman burjua tanqidchilarining keskin tanqidlariga uchragan ekan va muallifni “dahshatli mubolag‘a”da ayblashgan. Ammo haqiqatdan ham, barcha axloq qoidalarini, insoniy tuyg‘ularni ham bir chetga surib qo‘yib, tinimsiz boylik jamg‘arishga, o‘z xohishlarini faqat pul bilan cheksiz qondirishga urinuvchi hissiz va xudbin odam sifatiga gavdalantirilgan Frenk alal-oqibat bo‘sh va nursiz umr o‘tkazganini, hayotga bo‘lgan muhabbatini ham yo‘qotib qo‘yganini ko‘rgan kitobxon beixtiyor unga achinadi. Drayzer realist yozuvchi sifatida har bir qahramonlarini dostonlardagi kabi faqat yaxshi yoki faqat yomonga ajratmay, ularning murakkab realistik portretlarini mohirlik bilan chizib beradi.
Masalan, o‘zim Frenkning biznes ishidagi sovuqqonligini, tabiatan qat’iyatli ekanini, irodali ekanini, har qanday vaziyatda ham o‘zini yo‘qotmay doim xotirjamlikni saqlashini yoqtirdim va qoyil qoldim, aftidan mualllif ham uning bu fazilatlariga qoyil qoladi. Frenk o‘ljasini soatlab poylab, miq etmay kutib o‘tirib, so‘ng shiddat bilan hujumga o‘tadigan timsohdek taassurot qoldirdi menda. Asarda birja o‘yinlari, maklerlar, bank ishlari, bankrotlik, aksiyalar kabi terminlar uchraydi, shu narsalar haqida ham kitobxonda yaxshigina tasavvur hosil bo‘ladi.
XIX asrda Amerika hayotidagi korrupsioner siyosatchilar, kapitalistlar, faqat o‘zim bo‘lay deydigan shafqatsiz moliya korchalonlari haqida ishonarli bayon etiladi. Asarda sevgi-muhabbat mavzusi ham esdan chiqmagan: Frenkning chindan sevib qolishi va uylanishi, keyinroq esa boshqa o‘zidan anchagina yosh bo‘lgan qizaloqni sevib qolishi va qiz ham uni chin dildan telbalarcha sevishi juda romantik chiqqan. Frenkni hech narsa qaddini bukolmaydi, faqat bir narsa uni g‘oyat dovdiratib qo‘yib ilk bor xo‘ngrab yig‘lashga majbur qiladi, buni asarni o‘qiganda bilasiz. Darvoqea, Frenkning dushmanlaridan biri bo‘lgan bir korchalonning o‘limi ham diqqatga sazovor: uning xo‘ppa semizligi, faqat harakatsiz yashagani sabab qon-tomir kasalligi tufayli vafot etgani ham kommunist yozuvchining bunday hayot tarziga qarshi ekanini, odam mehnat bilan yashashi kerakligini uqdirgandek bo‘ladi.
“Sarmoyador” “Istak” trilogiyasining birinchi kitobi. Qolgan ikki kitobni ham @Asaxiybooks tarjima qilsa juda soz bo‘lar edi. Tarjimaga kelsak, bir necha g‘aliz jumlalarga va imlo xatolariga duch kelganimni aytmasa yomon chiqmagan.
@professor_vonelk
2.6K views16:57
A
