Тарихий сабоқ: Бозорнинг маъмурий жиловланиши Ўртача тортилг | Allaev Uz (16 )
Тарихий сабоқ: Бозорнинг маъмурий жиловланиши
Ўртача тортилган ставкалар бўйича 10 йиллик тарихий ахборот ва график маълумотларига кўз югуртирган борки, 2014 йил декабрда жисмоний шахсларнинг муддатли депозитлари ўзининг энг баланд 22,8% (тарихий максимум) ва бир ой ўтиб ўтмай, 2015 йилнинг бошида 13,3%гача (тарихий минимум) пасайганига эътибор қаратмаслиги мумкин эмас.
Шундан буён омонатлар бўйича ставкаларнинг тарихий максимуми ва тарихий минимуми бошқа янгилангани йўқ.
Ўзи ўшанда 2014 йилдан 2015 йилга ўтар паллада нима бўлганини ҳозир кўпчилик эсламайди ҳам. Лекин бундай тажриба ва хатолар такрорланмаслиги учун алоҳида эслаб қўйишга арзийди.
2015 йил 1 январдан бошлаб қайта молиялаш ставкаси 10%дан 9%гача пасайтирилган. Албатта, маъмурий тарзда ўрнатилган асосий ставканинг реаллик билан умуман алоқаси бўлмаган. Ўзингиз ўйланг, расмий инфляция 6,1% деб эълон қилинган 2014 йилда асосий ставка яна қанақа бўлиши мумкин? Тушунган бўлсангиз, бир ёлғон иккинчи, унданам каттароқ ёлғонни яратган. Аммо, лекин, бироқ бу ёлғонларни очиб қўйган бошқа реаллик мавжуд эди. У ҳам бўлса, омонатлар бўйича ставкалар. Гарчи ўртача ставка 22,8% бўлгани билан, баъзи банклар 27, 28 ва ҳатто 30 фоизгача ставкаларда омонатлар таклиф этишарди. Ахир инфляция ростанам 6% бўлса, омонатлар ставкаси ундан 5 баробар юқори бўлиши мумкинми? Омонатлар асосий ставкадан 3 баробарга юқори бўлиши мумкинми?
Шундай қилиб, бир кунда, битта маъмурий топшириқ билан барча банкларга аҳоли омонатлари ставкалари 14%дан ошмаслиги кераклиги буюрилган. Нафақат буюрилган, омонатларни Реклама қилиш ҳам тақиқланган. Янги 2015 йил ставкаларнинг бир кечада 9 ва ундан юқори даражада пасайтирилиши билан бошланган.
Бутун январь, февраль ва ундан кейинги ойларда омонатчилар ёппасига омонатларини ечишга ўтган. Аксига олиб, ўша ойларда Россиянинг Қримни босиб олишидан кейин рублнинг қулаши жараёни энди сўмга таъсирини ўтказа бошлаганди. 2015 йил январда қора бозорда доллар 3250-3400 сўм бўлган бўлса, ноябрь ойида қора бозор 1 доллар учун 6000 сўм таклиф эта бошлаган. Албатта бунда омонатлар ставкаларини маъмурий йўл билан пасайтирилиши ва юзлаб миллиард омонатларнинг банкдан чиқарилиши катта таъсир ўтказган. Айнан шу даврда нақдлаштиришнинг норасмий ставкалари 5-7%дан 20-25%гача етган ва банклар турли қинғир воситалардан фойдаланиб нақд пул сотиб олиш схемаларини ишлата бошлаган.
Унданам қизиғи, кредитлар билан юз берган. Сиз ўйлайсиз, омонатлар ставкаларини чеклаганлар кредитлар ставкасини белгилашмайдими? Қисқаси, сўмдаги кредитларнинг энг юқори ставкаси ҳам 14%дан ошмаслиги топширилган. Натижада банклар ёппасига кредитлар фоизини пасайтириш ва расмий ва норасмий равишда комиссиялар ундиришга ўтиб кетишган. Абсурд шу даражага етардики, баъзи кредитлар бўйича қарздорлар шартнома бўйича ставкадан кўпроқ миқдорда комиссия тўлашар ва нақдлаштириш комиссияси ҳар доим кредит ставкасидан баланд бўларди.
Бу тарих биз учун қандай сабоқ беради? Ҳар қандай маъмурий қарор, агар бозорга зид бўлса, доим зиён келтиради. Ўша келган зиённи гўёки бартараф этиш учун қўлланган навбатдаги маъмурий қарор эса зиённи камайтирмайди, балки каррасига кўпайтиради.
