'БИРИНЧИ МУАЛЛИМ' 'Биринчи муаллим' Чингиз Айтматовнинг 1963 й | "YORQIN HAYOT" GAZETASI
"БИРИНЧИ МУАЛЛИМ"
"Биринчи муаллим" Чингиз Айтматовнинг 1963 йилда ёзган икки қиссасидан бири бўлиб, ҳисоб бўйича, бешинчи қисса эди. Бунгача Чингиз Айтматовнинг 1957 йилда "Юзма-юз", 1958 йилда "Жамила" 1961 йилда "Сарвқомат дилбарим" ва "Бўтакўз" қиссалари эълон қилинган.
Чингиз Айтматовнинг "Биринчи муаллим" қиссасида ёзувчи ўзининг болалик хотираларини, ўзи кўрган, гувоҳи бўлган воқеаларни сингдириб юборган. Урушдан олдинги йилларда илк бор овулдаги мактабга борган, ўша пайтдаги мактабларнинг хароб ҳолини ўз кўзи билан кўрган Чингиз Айтматов асарда овулдаги илк мактабни шундай тасвирлайдики, худди ўша мактаб кўз олдингизда намоён бўлади.
Октябрь тўнтаришидан ҳали етти йилгина ўтган, қирғиз даштларида кўчманчилик қилиб, чорвачилик билан кун кўрган, етти аждоди савод нималигини билмаган, энг муҳими, буни ўзлари ҳам истамайдиган, "ўқиш бошлиқларнинг иши, бизни кетмонимиз, чорвамиз боқади", дейдиган одамлар яшайдиган овулда ҳали ўзининг ҳам саводи гуллаб кетмаган Дуйшэн исмли комсомол мактаб очади. Овул ташқарисидаги тепаликда. Собиқ бой ташлаб кетган отхонада. Уни ҳеч ким қўллаб-қувватламаганда ўзи таъмирлаб, суваб, похол тўшаб, қиш учун печка қурди.
Ўқувчиларнинг қўлида биттадан қалам, биттадан дафтар, дафтарнинг остига қўйиб ёзиш учун биттадан тахтача. Тўрт деворнинг ягона жиҳози эса доҳийнинг четлари титилиб кетган сурати. Аммо болаларда ўқишга, савод чиқаришга бўлган шижоат ва қалбларида ўқитувчига, овулдаги биринчи муаллимга бўлган катта ишонч ва муҳаббат.
Ўқувчилар ичидаги энг ёши каттаси, ўн бешга кириб қолган, ота-онаси ўлиб, амакисининг уйида, "кун бермайдиган" янга қўлида қолган Олтинойнинг юрагида эса ҳали ўзи ҳам тушуниб етмаган, нималигини ўзи англамаган катта муҳаббат.
Олтинойнинг муаллимга нисбатан кўнглидагиларни илк бор тушунишга ҳаракати Дўйшэн шаҳарга, йиғилишга кетганида ва ҳеч қачон айтган сўзининг устидан чиқмай қолмаган муаллим учинчи куни ҳаяллаганида, унинг йўлига ҳадеб чиқаверганида, кейин узоқ қариндошлари бўлган, уларникида муаллим истиқомат қиладиган Сайқал кампир билан Қартанбой чолнинг уйига бориб, улар билан бирга безовта бўлиб кутганида, бўрилар хунук увиллаганида, бўрилар йиқилган отини ўртага олишгач, югуриб уйга келган муаллимни кўрганидаги ҳолатда намоён бўлади.
"Анча вақтгача Дўйшэннинг эсон-омон келганига ўзимни ишонтиролмай ётдим. Сўнг эса тасалли топган қалбимга илиқлик югуриб, қувончим ичимга сиғмай, кўз ёш тўкиб, нафасим бўғзимга тиқилиб, ҳўнграб йиғлаб юбордим. Эҳтимол, ҳали ҳеч ким менчалик қувончга тўлмаган бўлса керак! Қарияларнинг пахса деворли кулбаси ҳам, ташқарида ўкираётган бўронли тун ҳам, изғиб юрган бўри галалари ҳам, овул чеккасида тилкаланиб ётган Қартан чолнинг оти ҳам кўзимга кўринмай қолди! Бутун қалбим, вужудим, фаҳм-фаросатим билан нур каби тенги йўқ бахт-саодатга мушарраф бўлганимни ҳис этган ҳолда йиғи овози эшитилмасин учун оғзимни юмиб, кўрпага бурканиб олдим. Бироқ Дуйшэн сезиб қолди.
- Ҳой, печка ёнида ҳиққиллаб йиғлаётган ким?
- У Олтиной, ҳалиги воқеадан қаттиқ қўрқиб кетган эди, шунга йиғлаяпти,-деди Сайқал кампир.
Дуйшэн ирғиб туриб, олдимга келди ва сўради:
- Олтиной, сенга нима бўлди, нега йиғлаяпсан?
Мен эса девор томонга ўгирилиб олдим ва баттарроқ ҳўнграб йиғлаб юбордим.
- Кап-катта қиз бўлиб, бунча қўрқмасанг? Қани, менга бир қара-чи.
Дуйшэннинг бўйнидан қаттиқ қучиб олдим, кўз ёшларим билан ювилиб, ланғиллаб турган юзларимни унинг кўксига босиб, ўзимни тутолмай, ҳадеб йиғлайвердим".
Ўгайлик ва золимлик шу даражада бўладики, Олтинойнинг янгаси ўзининг таниши бўлган, болалари Олтинойдан катта бўлган эркакка қизни тўқол хотин сифатида бериб юборади. Тағин қандай қилиб? Мактабга бостириб бориб, ўша таниши эргаштириб келган зўровонлар қўли билан Дуйшэнни ўласи қилиб калтаклатиб, қизнинг оёқ-қўлларини боғлаб, отга ўнгариб, бериб юборади.
Ўн беш ёшли қизнинг номуси отасидан катта одам томонидан булғанади ва уч кун бандиликда тутиб турилади. Улар кўчишга шайланиб туришганда милиционерлар билан етиб келган Дуйшэн қизни унинг чангалидан қутқаради.
