Масалан, урушдан олдин мамлакатга Россия ва Украинадан жуда кў | Zafar Khashimov

Масалан, урушдан олдин мамлакатга Россия ва Украинадан жуда кўп шоколад олиб келинган ва бу маҳсулотлар бождан озод қилинган, аммо ўша шоколадни, айтайлик, Европа, Туркия ёки бошқа мамлакатлардан импорт қилишда ҳали ҳам бож ставкаси 30 фоиз.
Россия, Украина ва Беларусда ишлаб чиқаришдаги узилишлар ва логистика қийинчиликлари кузатилаётган, бу мамлакатлар ўз ҳудудидан маълум товарларни олиб чиқиб кетишга кучли тақиқ қўётган, шунингдек, Қозоғистон ўз ички истеъмол бозорини ҳимоя қилиш учун маҳсулотлар экспортига чекловлар қўллаётган ҳозирги вазиятда Ўзбекистонда истеъмол бозорини етарли ҳажмдаги товарлар билан таъминлаш масаласи тобора қийинлашмоқда.
Тўрт ой олдинги мақоламда “яқин” хориж фойдасига бундай тариф асимметрияси мавжудлиги янги воқелик нуқтайи назаридан мамлакат озиқ-овқат хавфсизлиги учун аниқ таҳдид эканини ёзган эдим. Афсуски, жанговар ҳаракатлар ва санкциялар давом этаётгани сабабли ўша пайтдаги потенциал хавфлар энди босқичма-босқич реалликка айланмоқда.
Гарчи давлат ички бозорни узлуксиз таъминлаш ва энг муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари, масалан, шакар, гўшт, буғдой, ун, сариёғ, картошка ва бошқа бир қатор маҳсулотлар нархини ушлаб туриш учун жуда самарали фавқулодда чораларни кўраётган бўлса ҳам, озиқ-овқат ва асосий саноат товарларининг тўлиқ ассортименти манбалари умумий географиясини фаолроқ диверсификация қилинмаса, бу чоралар етказиб беришнинг эҳтимолий узилишлари ва нархлар кескин ўсишининг олдини олиш учун етарли бўлмайди.
Озиқ-овқат тақчиллигининг олдини олиш ва нархлар ошишига чек қўйиш бўйича биринчи ва мутлақо тенгсиз қадам – барча турдаги озиқ-овқат маҳсулотларига, энг зарур саноат истеъмол товарларига ҳамда уларни ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш учун барча хомашёларга импорт божлари ва акциз солиғини тўлиқ бекор қилиш бўлиши керак.
Гап шундаки, озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг энг катта ҳажмларига эга бир қанча давлатлар жаҳон бозоридан чиқиб кетиши билан, бутун дунёда озиқ-овқат маҳсулотлари нархи аллақачон кескин кўтарила бошлаган.
Аммо бу ягона муаммо эмас. Келгуси бир неча йил ичида глобал озиқ-овқат тақчиллиги вақтинчалик мураккаблик ҳолатидан барқарор воқеликка айланиши ва жаҳонда нархлар фақат ўсиб бориши тобора аён бўлмоқда.
Дизел ёқилғиси етишмаслиги ва давом этаётган жанговар ҳаракатлар туфайли украиналик фермерлар экиш кампаниясини ўтказа олмадилар, Россияда эса санкциялар туфайли уруғ, айрим турдаги ўғитлар, техника етишмаслиги туфайли экин экиш жараёни тўхтаб қолди.
Шу сабабли ҳам ҳозир жаҳон бозорларида биржада сотиладиган озиқ-овқат маҳсулотларининг барча “жонли” (спот) ҳажмлари қандай тез сотиб олинаётгани ва фючерс нархлари барқарор ва тез ўсиб бораётганига гувоҳ бўлиб турибмиз. Бизнинг ҳолатимизда, буларнинг барчаси географик жойлашувимиз тақозо этган логистика қийинчиликлари билан янада оғирлашади.
Шу нуқтайи назардан, биз мамлакатга ҳар қандай, такрор айтаман, ҳар қандай (!) озиқ-овқат маҳсулотини қанча кўп олиб келсак, шунча яхши.
Мен тотал протекционизм мафкураси тарафдорларига алоҳида айтмоқчиман. Агар барча тариф чекловлари ҳозир олиб ташланмаса, бизда ҳимоя қиладиган ҳеч нарса қолмайди. Кўпгина ишлаб чиқариш объектларимиз аллақачон хомашё ва материаллар билан боғлиқ қийинчиликларни бошдан кечирмоқда ва тез орада ишлаб чиқариш ҳажмини камайтиришга мажбур бўлиши мумкин. Бундан ташқари, географик жиҳатдан диверсификацияланган янги импорт маҳаллий ишлаб чиқаришни ҳажмда сиқиб чиқара олмаслиги аниқ. Мен барча божлар ва акцизлар бекор қилингандан кейин ҳам Россия, Қозоғистон, Украина ва бошқа МДҲ давлатларидан келувчи етказиб бериш ҳажмини ҳатто қисман бўлса-да қоплаш мумкинлигига ишончим комил эмас.
Бошқача қилиб айтганда, маҳаллий ишлаб чиқарувчилар учун яшаб қолиш имконияти сақланиб қолади ва ҳатто сезиларли даражада ошади. Асосийси, улар ўзлари ишлаб чиқариш ҳажмини оширишга улгуришлари керак. Бундан ташқари, ҳеч бўлмаганда логистика қийинчиликлари, ёқилғи ва бошқа харажатлар ортиб бораётгани сабабли импорт қилинадиган маҳсулотлар нархи объектив равишда шу пайтгача бўлганидан сезиларли даражада юқори бўлиши аниқ.