MUTOLAA (davomi) Xotira bu – arab yoki islom xotirasini b | Elektron kutubxona

MUTOLAA (davomi)

Xotira bu – arab yoki islom xotirasini boshqalardan ajratib turuvchi birinchi belgidir. Chunki barcha ilmlar xotiradan naql qilingan va rivoyat etilgan. Ilmni yoyish va ta’lif qilish faqat ikkinchi asr oxirlarida boshlangan.
Muhaddislarning xotirasi moʻjizadir. Ular orasida Doraqutniy kabi yuz ming hadisni sanadi bilan yodlaganlari bo‘lgan. Sanad nimaligini bilasizmi? U hadisni rivoyat qilish yo‘lidir. Ya’ni ularning: bizga palonchi pistonchidan hadis aytib berdi, deganlaridek. Mana shu sanaddir. Ular orasida o‘n ming, undan ham ko‘p roviylar ismlarini yodlaganlari bor. O‘nlab hadislarni bir marta eshitib, yodlab oladiganlari bo‘lgan.
Shofe’iy Imom Molikning oldiga borib, uning halqasida o‘tirdi. Molik hadis aytardi, talabalar yozardilar. Shofe’iyning qalam va qog‘ozi bo‘lmagan. Tupigi bilan barmog‘ini xo‘llab, tirsagiga yozardi. Yozishni nashr qilish uchun emas, hadislarni o‘z xotirasida saqlab qolish maqsadida qilardi. Uni ko‘rgan Molik masxara qilyapti deb o‘yladi. Shofe’iy aytdiki:
– Eshitgan narsalarimni yodlash uchun yozyapman. Xohlasangiz uni qaytarib beraman.
– Qaytar, – dedi Molik.

Buxoriyning Bag‘doddagi hikoyasi g‘aroyib bo‘lgan.
Buxoriy Bag‘dodga borib, dars uchun o‘tirdi. Bir yigit uning o‘tkir xotirasini ba’zi muhaddislarga bildirishni istadi. Ular yuzta hadisni matnlarini sanadlari bilan aralashtirib, ya’ni bu matn sanadini narigi matn sanadiga qo‘yib aytdilar. O‘n kishi har biri o‘ntadan aralashtirilgan hadislarni yodlab kelishdi. Buxoriy dars qilishga o‘tirgandi. Ularning birinchisi o‘rnidan turib: “Mana bu hadis hadis haqida nima deysiz”, deb aralashtirilgan hadislardan birini keltirdi. Buxoriy “bilmayman”, dedi. Ikkinchi, uchinchi to o‘ninchisi haqida so‘radi. U “bilmayman”, derdi. Birinchi kishi bo‘shab o‘tirdi. Ikkinchi kishi turib birinchisi kabi ish qildi. Uchinchi, to‘rtinchisi to yuzta hadis aytib bo‘lindi. Buxoriy “bilmayman”, derdi. Insonlar ajablandi. Olamon uni johil kishi deb o‘yladi. Chunki yuzta hadisdan so‘ralganda hech narsa bilmadi. Barchasi (savollardan) forig‘ bo‘lganlarida Buxoriy birinchi kishiga “O‘rningdan tur”, dedi. U o‘rnidan turdi. “Sen so‘ragan birinchi hadisni mana bunday rivoyat qilding. Uning javobi bunday bo‘ladi. Ikkinchi hadisni mana bunday rivoyat qilding. Uning javobi bunday bo‘ladi”... To yuzta hadisni xato va to‘g‘risini qaytarib aytib berdi.
Buxoriyning hadislarni to‘g‘risini yodlagani emas, balki xatolarini ham yodlab qolgani g‘aroyibdir.

Abul’alo Mu’arriyning hikoyasi bundan ham g‘aroyib qissa. Uni ishonchli tarixchi Ibn Adim rivoyat qilgan.
Mu’arriy masjidida o‘tirar edi. Masjid yonida ikki rumlik kishi rumiy tilda gaplashar edi. Mu’arriy rum tilini bilmasdi. Birozdan keyin bir narsa haqida tortishib qolishdi. Ishni qozigacha olib borishdi. Biri hujjat keltirishni talab qildi.
– Biz bilan hech kim yo‘q edi. Biroq, masjidda bir shayx gapimizni eshitib o‘tirardi. Uni chaqiring, – dedi. Qozi Mu’arriyni chaqirdi va unga savol berdi.
– Men ikkisi aynan nima haqida gaplashganini bilmayman. Lekin, sizga so‘zlarini qaytarib beraman.
Ularning rum tilida qaytarib aytib berdi. Bu hikoya, agar to‘g‘ri bo‘lsa, eng g‘aroyib, ajoyib hikoyadir.

- Shayx Ali Tantoviy

@e_kutubxona