Нишонлим ҳар исмини айтадиган бўлсам, юзини секин четга ўгириб оладиган бўлди. Негалигини тушунмайман. Бир куни энди бўсаға ҳатлаб ичкарига кираман деб турсам, аммам билан ҳудди шу нарсанинг устидан тортишиб турган экан. Нишонлим “мени унақа чақирмасин, ака деяверсин!” деса, аммам “ака демайди, нима сен унга ака йўлликмидинг?” деб ўғлини уришяпти. Ичимда “тўппа-тўғри, мани ўзи биттагина акам бор! Фақат ўз акамни ака дейман. Бу эса бор-йўғи битта Нишонли бўлса! Нега уни "ака" дейишим керак экан?!” дедим-у, ҳеч нарсани эшитмаган-билмагандек ичкарига кирдим. Мени кўриб жим бўлишди. Аммам ҳеч қачон отим билан айтиб чақирмасди. Доим “қизим” дерди ёки баъзан эркалатиб “онам” деб чақирарди. Нишонлим эса гапиргиси келса, "отингни ўзинг топиб ол!" дегандек тамоқ қирадиган бўлди. Туриб-туриб шу биттагина “Ҳурматой” исмим ҳам буларнинг эсидан чиқиб кетмаса-да, деб юрибман. Келганининг тўртинчи куни Нишонлим аммам айтганидек шаҳарга кетди. Ярим қоп жувари билан. Биз эса иштаҳа сақлаб, унинг шаҳардан қайтишини кута бошладик. Чунки бугун ўша орзулаб юрган қалами бўзимиз-қўлимизга келади! Аммам нима хаёлда билмадим-у, мен пайтава кўйлакли Лолахонга нимадир ошармикан, деб ўйлаяпман. Қишга унга ҳам тўн керак. Асрга яқин Нишонлим келди. Икки кўзли ҳуржуни тўла нарса! Кутган қалами бўзимиздан ташқари, астарлик бўз ва аммам билан менга қўнжи кигиз этик. Этикларни кўрдим-у оғзимни йиғиштиролмай қолдим. Ўзи кечқурун сезгандим, аммам тимирскиланиб оёғимга ип тортиб юрганини! Роса Нишонлимдан хурсанд бўлдим. Этигим шунақа ёқди-ки! Уларни қўш кабутардек бағримга босиб турсам, Нишонлим секин қўйниғидан ярим қулоч кесакранг бўз чиқариб беряпти. Бу Лолахонимга кийим тикишим учун экан. Уни кўриб кўзимдан олов чақнадими ёки бўйим “шув” этиб бир қаричча ўсиб кетдими, билмайман. Ҳовлига чиқиб роса бўзни ҳилпиратиб ирғишладим. Шу қилганига майли, бу Нишонлини энди “ака” дейишга ҳам розиман!
Қилич ялонғочлаб қиш келаётган эди. Икки ой ҳудди ҳовли юзасига қуш каби учиб- қўниб юрдим. Бу орада Нишонлим яна отасининг ёнига кетадиган бўлди. Аммам яна ўйчан тортиб қолди. Четда юриб тушунганим шу: Бўстонбу аммам Нишонлимнинг отасига тўртинчи хотин эканлар. Нишонлимни отаси эса ҳудди бизга ўхшаб Марғилонлик, Қодир маҳсум деса ҳамма танийдиган ер-мулки ва обрў-эътибори ўзига яраша қўнжи-қўшоғи тўқ одам бўлган экан. Аммам Нишонлимни кундошларининг ёнида, Марғилонда дунёга келтирибди. Йўлга юримли қилибди. Кейин мен тушунмаган сабабга кўра она-бола Қоратепадан қўним топишибди. Аммамнинг бу ҳовлидан ташқари биздан ҳийла узоқ бўлмаган ерда тўрт танобча ери бор. Вақти-бемаҳал у ерга экин экилади. Олинган ҳосилдан ушр ажратилади. Аммамнинг айтишича Нишонлимдан ташқари уларнинг яна битта ўғли чечакдан оғриб вафот этган. Уни Сонтўда мозорига қўйишган. Раҳматли тирик бўлганида менчалик бўй тортган бўларкан. Аммамнинг баъзи бир гапларидан ўғилларини ҳатарли йўлга жўнатишни истамаётганларини тушундим. Аммо Нишонлим отасининг гапини сира ерда қолдирмас экан, келган элчилари ҳали Марғилонга етмасдан туриб Нишонлим ҳам кетди.
Ҳожатим улдур, Худоё, по ишим бош айласанг, Мунда тавфиқ, онда имонимни йўлдош айласанг. Илкима берсанг асойи ҳиммат, оғзима сано, Кўнглума ишқ оташин солсанг, кўзум ёш айласанг.
Аммам хат-саводимга қарай бошлади. Менам онамга ўхшаб Сўфи Оллоёрхоннинг байтларини ҳижжалаб ўқий бошладим. Маъноларини тушунмаяпман, аммо ўқиш ёқяпти. Бир-иккита байтни ёдлаб ҳам олдим. Аммам кундузи улар билан ҳовлида иш қилиб юрсам, юзимга бошқача тикилиб қарадилар. Кейин "рангинг сарғайибди-я, ҳали ой кўрмадингми?" деб сўрадилар. Ой кўрсам рангим ойга ўхшаб чиройли, нурли бўлади деб тушундим. "Ойни қайси пайт кўришим керак?" деб сўрадим! Аммам тикилиб қолди. Кейин ним товушда "қўявер!" деб қўйдилар. Ҳеч вақони тушунмадим. Аммо кечалари осмондан ойни қидиришга тушдим. Ой йўқ!
Кейин ювилавериб ийиғи чиқиб кетган эски кўйлакларимни алоҳида ўзим тиккан бўз ҳалтачага жойладим. Онам ёнимга кирди: —Нима қиляпсан? Нега буларни олдинг? —Шу... Кетишимиз учун! Онам чўккалаб ўтирди ва ёнига мени ҳам ўтказди. Уларнинг кейинги гаплари—чинимни айтадиган бўлсам, мени жуда шошириб қўйди! Энди менинг онам—улар эмас экан, Бўстонбу аммага бугундан эътиборан қиз бўлибман. “Нега ундай дейсиз? Ахир сиз менинг онамсиз-ку! Нега уларга қиз бўларканман? Улар мени туғмаганлар-ку!” деб пиқиллаб йиғлай бошладим. Остонада ичкарига киришга ийманиб турган Бўстонбу аммага кўзим тушди-ю яна бошқа гапларни айтишга истиҳола қилдим. Онам вазминлик билан тушунтирмоқчи бўлди: “Шунақа қилмасак бўлмайди, қизим. Энди улар сенга она! Агар бизни рози қиламан десанг, айтганимизни қилиб, ҳар доим яхши қиз бўласан. Эна-бола бўлиб, ҳизматларини қиласан! Юзларига тик қарамайсан, ҳурматларини жойига қўясан! Биз бу эшикдан қирқ кун туз ичдик. Инсон туз ичган жойига доим ҳурматда ва садоқатда бўлиши керак!” Онам ўрниларидан турганда мен жон ҳалокатида уларнинг этакларига ёпишдим. Жаҳдим шунчалик зўр эди-ки, онамнинг этагидан бир парча узиб олишим ҳам мумкин эди. Бўстонбу амма учиб кириб мени қучоқлади ва маҳкам бағрига босиб олди. Уларнинг йирик гавдалари ва қўлтиқларининг орасидан онамга қараб йиғлаб, изиллаганча қолдим.
Уч кун ҳеч нарса емабман. Кечқурун уноби турадиган ҳалтага қўл суқиб, ундан бир икки ҳовуч ошалаганимни айтмаса, кўрар кўзга оч-наҳорман! Аччиқ қилиб ташқарига ҳам чиқмадим. Амма савол берса гапиргим ҳам келмади, қарагим ҳам. Бошида тинимсиз йиғладим кейин ичимга ғалати бир кек қўрғошиндек чўкиб қолди. Мендан воз кечганлари учун онамни ёмон кўра бошладим. Назаримда улар охириям мендек зараркунанда қизнинг бахридан ўтиб, қутилишга аҳд қилиб кетгандек эди. Амма “ол қизим, атала қилдим. Қувват бўлади!” деб ёнимга катта косада овқат қўйиб кетди. Бошим айланаётган бўлса ҳам бурним жуда яхши ис олаётганини сезяпман. Бўстонбу амманинг аталаси "ўлдим" деган атала эмас. Ичиб идишигача ялаб қўйган пайтларим бўлган. Шуни ўйлаб ўша лазиз таъмни оғзимга келтиришим билан қорним чулдираб, нағма билан сурнай чалишни бошлади. Шоша-пиша аталага нон ботирдим. Шунақаям ичиб, ичим яйради. Мен ўзимни бошқаролмаган ҳолда қирқ биринчи кун ҳам бу хонадондан туз тотиб қўйгандим. Ўғритомоқлик билан еган жийдам- бу ҳисобда йўқ!
Кечқурун аммамнинг ичида ухлардим. Пешонамга тегиб турган лабларидан баъзан чуқур-чуқур ҳурсиниқлар кўчарди. Ёқаларини ҳидлаб ётдим. Уларнинг кўйлак ўмузларидан онамникига ўхшаш қалампирмунчоқ иси гупиллаб келиб турарди. Қарадим: ростдан ҳам бир бўғим дўланага қўшиб, қалампирмунчоқ тақиб олган эканлар. Онамни эслаб кўзим ёшланди. —Мамашарифим келса, айтаман: шаҳарга тушиб иккаламизга олти қулоч қалами бўз олиб келади. Уч коса буғдойинг бўлса-қалами бўз сеники-да! Қишга қавутма пахтали тўн қилиб киямиз. Эшитяпсанми? “Ҳа!” дегандек аммамнинг пинжида туриб бошимни лиқиллатдим. Пахтали тўнни қанақа иссиқлигини биламан. Гуппа-гуппа қор ёққанда ҳам қўрқмай кийиб юрсанг бўлаверади. Енги узун, қўлинг ҳам совқотмайди. "Мамашариф" деган исм узун бўлгани учун унчалик яхши айтолмасдим. Аммамдан “Ўша Машарип қачон келади?” деб сўрадим. Кулиб “кеп қолади Худо хоҳласа” деб қўйдилар.
Яна жуварини суғоргани бордик. Поясининг учига сочмалар солишни бошлабди. Аммам “Мамашариф келишига жуварига ўроқ соламиз!” деб қолди. “Жувари пишса, роса май-чай бўлиб кетарканмиз-да!” деб хурсанд бўлдим. Бир марта аммадан “Машарип ўзи қаерда?” деб сўрадим. “Отасининг ёнида, сафарда!” деб жавоб бердилар. Ҳеч вақони тушунганим йўқ. Мол-холимизга жуварининг бачкиларни ўриб қайтдик. Бу ёғлар тинч. Аммамнинг айтишича шаҳар ҳам ҳозир нотинч эмиш. “Бизда ҳам Марғилондан кам бўлаётгани йўқ. Яхшики, бўйранинг четидамиз!” деб қўйдилар.
Кечга сари зоғора бости қилиб едик. Оғзимга ёқди. Бўстонбу амманинг қўли жудаям ширин экан. Кейин ипак тараб бериб турдим. Завол вақтини ўтказиб бўлиб онам пилик ёруғида ўзи тикаётган дўппининг читасини чаён игнада илиб ўтирди. Бўстонбу амма кезак учун бўздан ип суғурди. Онам биз томонда кечаётган воқеалар: шаҳар ичи ва атрофидаги тўпалонлар-у талотўплар, ҳамма жойни ғайридинлар босиб кетгани-ю маҳалламизда бир тўп армани шароб дўкони очгани ҳақида тўлиб-тошиб бир нималарни гапирди. Роса гапга қизиқиб қулоқ солиб ўтиргандим. Онам мени пилик ёғи олиб келиш учун ташқарига чиқариб юборди. Бировнинг уйи! Бировнинг уйида мен ниманиям топа олардим? Икки қўлим бўш, “тандир лабида ҳеч вақо йўқ экан!” деб сўппайиб яна ичкарига қайтиб кирдим. Онам шоша-пиша йиғидан қизарган кўзларини артди. Нимани гапириб йиғлаганларини билмадим. Бўстонбу амма ўрнидан қўзғоларкан, мени “айланай, ўзимнинг дастёр қизимдан!” деб алқаб қўйди. Бу аёлга элика бошлаганимни сездим. Пилик ёғи қуйилгандан кейин фонусимиз баландлаб ёнди. Онам деярли тайёр бўлиб қолган дўппиларни бирин-кетин пилталашга тушди.
Қоратепада онам билан бир ойдан ортиқ қолиб кетдик. Аммо ярим кун бўлсин, бўш ўтирганимиз йўқ. Бўстонбу аммага қўшилиб кундузлари пичан ғамладик, мол боқдик, экин экдик, жувариларни суғордик. Кечалари эса игна иши қилиб тунларни тонгларга уладик. Одамлардан роса пул қочган давр экан. Тиккан нарсаларимизга ҳаридор йўқ аммо Бўстонбу амма уларни шаҳарга тушиб, бир коса ёрма, арпа уни, оқшоқ ёки бир ҳалта уноби (чилон жийда), тут қоқи каби ейиш мумкин бўлган нарсаларга айирбошлаб кела бошладилар. Рўзғор қўйилди аммо онам Марғилондан қўйниғига солиб келган ипаклар-у кезаклар бизнинг шу эрмагимизни деб тугаб битди. Онам тиксам “юрагимнинг тугунлари ёзилади” дердилар. Шунинг учун бир нарсаларни ўйлаб, лабларини қаттиқ қимтиб олганча тикиш қилаётганларини кўрсам, иложи борича ёнларида миқ этмасдан ўтирардим.
Тешти кўксум, эзди бағрим доғи Ҳижроним мани,
Бу оламда мунча ғамда Чиқмаган жоним мани...
Онам паст овозда Сўфи Оллоёрдан байтлар ўқирди. Ўша пайт тўлиқиб кетсалар бироз юракларини бўшатиб олиш учун йиғлаб ҳам олардилар. Мен ҳам ҳудди улар каби отамни, акамни, уйимизни қаттиқ соғинган эдим. Баъзан ўтиб кетган кунларимиз тушимга кирарди. Отам билан кенг далаларда сув тарардик, ишкомлардан узум узардик. Онам тушда узум кўришни йиғи-сиғи, кўз ёш деб таъбир қилардилар ва чиндан ҳам ўша куни ё мен, ё уларнинг ўзлари ниманингдир таъсирида албатта йиғлаб олардик.
Бўстонбу аммага анча ўрганиб қолдим. Кечалари сочимни тараб икки томонга чиройли қилиб ўриб қўядиган бўлдилар. Келганимиздан бери уч-тўрт мартадан зиёд бошимни ювиб, сочларимни қирқ кокил қилиб ўрдилар. Бир марта шаҳардан писта мағиз рангига бўялган икки қулоч бўз олиб келдилар. Онам уни менга бурмали кўйлак қилиб тикиб берди. Бўстонбу амма жуда кўп қизиқ-қизиқ воқеаларни биларди. Ўша воқеаларни эшитишга қизиққанимдан секин-секин онам билан иккалаларининг орасига кириб ётадиган бўлдим. Бир куни уларга қулоқ солиб ётиб хаёлимга ғалати бир фикр келиб қолди ва ўйлаганимни дарров уларга савол қилиб бердим: —Амма, сизам ҳеч бола туққанмисиз? Бўстонбу амма хиёл жилмайгандек бўлди, хаёллари мен билмаган олис-олис уфқларга кўчди. —Ҳа, Мамашариф акангни туққанманда қизим! Мендаям акангга ўхшагон чиройли бир ўғул бор. —Унда ўша ўғлиз қани? Амманинг нигоҳлари бошқача порлаб кетгандек бўлди: —Келади насиб бўлса... Кўрасан!
Ниҳоят бизни олиб кетиш учун отам келди. Кўрдим: жуда озиб кетибдилар. Аввал бўйниларига осилиб роса йиғладим. Кейин дарров ўзимга келиб бир-бошдан нарсаларимизни чор тарафдан йиғиштиришга тушдим. Нима-нималар билан келганимиз—деярли ҳаммаси эсимда. Таҳмондаги кўрпани биринчи бўлиб эшик ёнига олиб бориб қўйдим. Келганимиздан бери унда ҳеч ким ўраниб ётмаган эди.
C
